مقاله بررسی جامع بسته بندي
دسته بندي :
فنی و مهندسی »
صنایع
مقاله بررسي جامع بسته بندي در 122 صفحه ورد قابل ويرايش
1 -مقدمه
قرن هاست كه بسته بندي براي بهره‌گيري و حفاظت كالاها، عنصري ضروري به شمار مي‌رود. امروزه به خصوص در بخش خرده فروشي تقريبا تمامي محصولات به صورت بسته بندي شده ارائه مي گردند. به علاوه يكايك عناصر بسته بندي براساس هدفي كه براي آن ها در هنگام نقل و انتقال، ذخيره‌سازي و توزيع در نظر گرفته مي‌شود، مورد مطالعه دقيق قرار گرفته‌اند، بي ترديد بسته بندي قادر است نمايي فني‌تر و برتر به كالا ببخشد.
همچنين هر بسته اي نيز با دقت طراحي مي‌شود، زيرا شكل و رنگ، اهميت خاصي در ميزان فروش محصول ايفا مي‌كند اين‌گونه نمونه هاي قابل رويت همراه با اطلاعات چاپ شده بروي محصول، راحت‌ترين وسيله ارتباطي بين توليدكننده و مصرف‌كننده مي باشند.
توليد‌كنندگان محصولاتي هم‌چون شكلات، كيك و ساير شيريني‌جات همواره به دنبال توليد محصولاتي مشخص و منحصر به فرد مي‌باشند كه مشتريان به راحتي بتوانند محصولات آنها را از ساير محصولات مشابه تشخيص دهد، در اين راستا بسته‌بندي نقش بسيار مهمي را ايفا مي‌كند. زيرا اولين چيزي كه نظر مشتري را جلب مي‌كند ظاهر بسته‌بندي محصول مي‌باشد و اغلب بسته‌بندي زيبا و جذاب، مورد انتخاب مشتري قرار مي‌گيرد.
2-تاريخچه بسته بندي
2-1- از رم تا رنسانس
با گذر زمان، شهرها پايه‌گذاري شدند. تجارت بين قاره هاي اروپا و آسيا رونق گرفت و هر از چندي سپاهيان فاتح براي دست‌يابي و ثروت منطقه اي ديگر صف‌آرايي مي‌كردند. در حالي كه جهان شاهد تغييرات اجتماعي بسيار زيادي بود، تغييرات مربوط به بسته بندي بيشتر به تغيير در كيفيت و كميت روش هاي بسته‌بندي موجود محدود مي‌شد.
يك واقعه مهم در بسته بندي، كه به رومي ها و حدود 50 قبل از ميلاد نسبت داده مي‌شود، اختراع لوله دمش شيشه‌اي بود. لوله دمش يك ميله فلزي توخالي بود كه در يك سر آن توده اي از شيشه قرار داده مي شد. با دميدن از انتهاي ديگر لوله، فرد دمنده مي توانست توده مذاب را به شكل يك ظرف توخالي در اندازه ها و شكل‌هاي متنوع باد كند. اين ظرف را بدون دخالت دست و با تكرار پياپي دمش و شكل‌دهي مي‌شد ساخت و يا مي‌شد حباب شيشه را به درون يك قالب فنجان كه نقش هاي تزئيني قبلاً در آن ايجاد شده دميد.
اختراع لوله دمش، شيشه را از معابد و خانه اشراف خارج كرده و به آن استفاده عام داد. جام‌هاي شيشه اي رومي كه با ارابه ها و جنگ گلادياتورها تزئين شده و واضح است كه به عنوان يادگاري و نشان رخدادهايي فروخته شده‌اند، به اندازه كافي فراوان هستند.
روشن نيست كه چه كسي اولين بشكه چوبي را ساخت، ولي احتمالاً آن نيز در همين دوره ساخته شده و احتمالاً در منطقه آلپ اروپا، گويا مقدر شده بود كه بشكه براي قرن ها، يكي از متداولترين اشكال بسته‌بندي باقي بماند.
با سقوط امپراتوري روم در حدود 450 ميلادي، اروپا به شكل دولت شهرهاي كوچك تنزل يافت كه در بهترين حالت بربريت مطلق بود. بسياري از هنرها و حرفه‌هاي قوام يافته، يا فراموش شد و يا راكد ماند. طول مدت 600 سال پس از سقوط رم چنان خالي از هرگونه تغيير قابل توجهي است كه مورخان به آن «دوران سياه» مي‌گويند.
پيشرفت‌هاي ايجاد شده در اين دوران از شرق دور و يا ملت هاي عربي كه به تازگي از دين اسلام انگيزه و الهام گرفته بودند، مي‌آمد. در چين، تساي‌لون به عنوان كسي كه در حدود 105 ميلادي، اولين كاغذ واقعي را از مواد داخلي تنه درخت توت ساخت شناخته مي‌شود. هنگامي كه مسلمانان در حدود 950 ميلادي سمرقند را فتح كردند، راز اين كار را با خود به اروپا آوردند. مصريان قبل از آن برگ هاي مشابهي را با بافتن ساقه هاي خرد شده ني پاپيروس ساخته بودند. آنها با كوبيدن، تحت فشار قرار دادن و خشك كردن اين نوارهاي بافته شده ماده ورقه اي مفيدي مي‌ساختند. قرن ها بعد به اختراع چيني‌ها كه از الياف گياهي تنيده ساخته شده بود اسم «paper» دادند (كه از پاپيروس مصري گرفته شده).
چاپ از طريق بريده هاي چوب، كه جد باستاني روش چاپي فلكسوگرافي است، نيز ريشه در شرق دارد. قديمي ترين كارهاي چاپي موجود نشان‌هاي بوديستي ژاپني است كه به سال 768 ميلادي برمي‌گردد. قديمي‌ترين كتاب موجود، كه در تركستان پيدا شده و در سال 868 چاپ شده، كتاب «الماس سوترا» است.
اروپا درحدود سال 1100 ميلادي بيدار شد. حرفه هاي مهجور مانده دوباره احياء شدند، آموزش و هنر زنده شد، تجارت رونق گرفت و تا سال هاي 1500، دوران بزرگ اكتشاف رو به آغاز نهاده بود. هنر چاپ در اين زمان زاده شد.
ساختارهاي بنيادي جامعه تغيير چنداني نيافته بود. بيشتر مردم وابسته به زمين بودند، گاهي به عنوان مالكان آزاد و در بيشتر مواقع به عنوان رعايائي كه همه زندگي خود و بخشي از هرچه كه خود توليد مي‌كنند را به قدرت بالاتري مديون بودند. اكثريت جامعه آن چيزي را مي‌خوردند كه خود عمل آورده، يافته و يا گرفته بود، در اين سطح زندگي نيازمندي مشتري موجوديت نمي يابد.
مغازه و فروشگاه، از آن گونه كه ما مي شناسيم و در آن مي‌توان كالايي خريد وجود نداشت. اگرچه پول به عنوان وسيله مبادله وجود داشت، ولي اكثريت جامعه هرگز پولي به چشم خود نمي ديدند. توليد صرفاً مشغله اي سفارشي بود و آنچه تاكنون بسته بندي خوانده ايم، بطور شخصي ساخته مي شد. مثل بيشتر كالاهاي ديگر. بسته‌بندي، اگر هم در مواردي وجود داشت، خود وسيله اي گرانبها بود و به ندرت مثل بسته بندي‌هاي امروزه مي شد آن را دور ريخت.
از آنجايي كه خرده فروشي وجود نداشت، ايده هاي بازاريابي، تبليغ، ساختارهاي قيمتي و توزيع اموري نامربوط بودند. جمعيت آنقدر زياد نبود كه توليد انبوه را، حتي در محدودترين معني خود امكان‌پذير سازد. (سوركا، ش 38، 1380، صفحه 12)
-گرافيك بسته بندي
4-1- نقش گرافيك در طراحي بسته‌بندي
بسته بندي در دنياي امروز نقش‌هاي متنوع و مهمي برعهده دارد. در مورد نقش بسته بندي در دنياي مدرن كنوني طبقه‌بندي هاي گوناگوني صورت گرفته است كه هر يك به نوبه خود كامل و جامع بوده اند. در ادامه چكيده اي از موارد كاربرد يا به عبارت ديگر نقش و عملكرد بسته‌بندي در دنياي امروز را آورده‌ايم:
1- معرفي نام و مارك كالا
2- ايجاد انگيزة خريد در مشتري (توسط جلوه‌هاي گرافيكي يا خصوصيات ديگر)
3- برقراري ارتباط مستقيم با مصرف كننده و راهنمايي چگونگي استفاده
4- برقراري ارتباط غيرمستقيم با استفاده از رنگ‌ها، شكل و يا جنس خاص كه بيانگر كيفيت محصول باشد.
5- ايجاد بازارهاي جديد (به عنوان مثال بسته بندي شامپو به شكل بالشتك يك بار مصرف)
6- معرفي سهولت استفاده مانند باز و بسته شدن ساده، امكان مشاهدة دست‌خوردگي كه هم براي مشتري و هم براي فروشندگان مفيد است.
7- در نظر گرفتن مسايل مربوط به چيدن كالا روي هم و انبار كردن و توزيع و پخش.
8- معرفي نام و يا مارك يكسان براي چند نوع محصول (به عنوان مثال در صورت توليد چند شامپو تحت يك نام و با يك نوع بسته‌بندي)
درواقع امروزه برخلاف دوران گذشته بسته بندي عملكردي چندمنظوره دارد. در گذشته بسته بندي تنها براي حمل و محافظت محصول از خرابي يا شكسته شدن به كار مي‌رفت. به عنوان مثال مي‌توان از روش هاي سنتي بسته بندي مانند پيچيدن در كاغذ و نخ‌پيچ كردن نام برد.
از سوي ديگر علاوه بر نقش بسته بندي در نگهداري و محافظت كالا، بسته بندي چندين نقش خاص و منحصر به فرد ديگر دارد. از جمله اين نقش‌ها مي‌توان به ايجاد يك شكل مشخص محصولات بدون شكل و قالب خاص اشاره كرد. اما به طور كلي بسته بندي بايد در سه مورد زير به صورت كامل و بدون نقص عمل كند.
1- در انتخاب محصول توسط مشتري تاثير داشته باشد.
2- به مصرف كننده بها و ارزش دهد و كارآيي محصول را در خود مستتر داشته باشد.
3- كنجكاوي و ميل به خريد محصول را در مشتري تشديد كند.
4-1-1- تاثير در انتخاب
رنگ يا نام مشخص براي هر نوع بسته بندي علاوه بر شناساندن نام و مارك كالا به مصرف‌كنندگان، باعث پيدا كردن و انتخاب كالاي بسته بندي شده در ميان محصولات مشابه ديگر در قفسة فروشگاه‌ها مي‌شود. همچنين در صورت راضي بودن مصرف‌كننده از كيفيت كالا، به صورت ناخودآگاه ارتباطي بين كيفيت و شكل و رنگ بسته بندي ايجاد مي‌شود. به عنوان مثال مي‌توان از محصولات داخلي همانند دستمال كاغذي و يا آبميوه نام برد كه در ميان عامه مردم با نام روي بسته‌بندي‌هاي يك شركت خاص شناخته مي‌شوند. اين امر بيانگر ارتباط عميق مصرف‌كننده رنگ يا شكل بسته‌بندي محصول است.
4-1-2- نشانه و سمبل بها دادن به مشتري
در دوران ما سطح زندگي بسيار بالا رفته است. جمعيت افراد بالاي 70 سال افزايش يافته و بيشتر اين افراد سالم هستند و به صورت عادي زندگي مي‌كنند. بسته بندي كالاها بايد به گونه‌اي طراحي شود كه اين گونه افراد نيز در كار با محصول و يا باز كردن بسته دچار مشكل نشوند.
بسته هايي كه به آساني باز مي شوند، تجهيزات و قطعات ويژة بازكردن بسته‌ها (قلاب‌هاي درب قوطي نوشابه، كنسرو و . . . )، استفاده از برچسب‌هاي ايمني و سيل هاي دربندي براي جلوگيري از دستكاري يا تقلب در محصول از نشانه هاي بها دادن به آسايش و راحتي مصرف كننده در بسته بندي هستند و طبيعي ترين واكنش مصرف كننده، براي چنين بسته بندي تكرار خريد و استفاده مداوم از محصول مي‌باشد.
4-1-3- ايجاد ميل به خريد و كنجكاوي و مشتري
كنجكاوي براي باز كردن بسته ها يكي از غرايز يا به عبارت ديگر تفريحات مورد علاقه بسياري از افراد است. همه ما اين احساس اشتياق به باز كردن هديه ها را در زمان برگزاري مراسم عروسي يا جشن تولد تجربه كرده در اين رابطه هرچه جذابيت و زيبايي لفاف هديه ها بيشتر باشد، اشتياق براي باز كردن آنها بيشتر خواهد بود. با اين منطق هرچه بسته‌بندي محصول جذاب‌تر و زيباتر باشد، ميل به خريد مشتري شديدتر خواهد بود.
از طرف ديگر بسته بندي به نوعي نشان‌دهندة ارزشي است كه توليدكننده براي محصول خود قايل است. واضح است بسته‌بندي ارزان و كم كيفيت ذهن مشتري را به سوي محصول كم ارزش و بي كيفيت تنها به دليل ضعيف بودن بسته‌بندي در بازار شكست مي خورد. (vankatesh، ش 34، 1380، ص 6 و 7)
-7- هندسه جعبه
قبل از برخورد مستقيم و تشريح موقعيت هندسه جعبه، اين نياز حس مي‌شود كه در رابطه با تاثيرگذاري يك حجم سه بعدي در نظر بيننده، بپردازيم.
به هر فرمي كه كه از حالت دو بعدي خارج به حالت سه بعدي درآيد حجم مي گوييم، غالب تأثيرات بصري كه هر بيننده از اطراف خود مي گيرد، تاثير از حجم است بدين مفهوم كه شناخت ابتدايي از محيط توسط حجمهاي موجود است مثل ميز و صندلي و . . . حال اگر حجمي توسط شخصي (مثلا هنرمند) به صورتي خلق شود كه داراي مفهومي خاص، هدفي و نهايتاً تفكري باشد، مي تواند بيننده را به سوي مقصود مطلوب (از طريق ديدن) هدايت كند و پيامي را در هر رابطه به بيننده خود برساند.
بنابراين واضح است كه هر حجمي كه داراي خواص زيبايي شناسانه خوب و از لحاظ فرم كامل باشد مي تواند تاثيري خاص در بيننده بگذارد.
از آنجايي كه هر بسته بندي خود يك حجم سه بعدي است و با توجه به توضيحات داده شده، مي‌توان نتيجه گرفت كه هر بسته اي خود بعنوان يك حجم سه بعدي به وسيله دارا بودن فرم هاي خاص هندسي مي تواند بخش زيادي از رسالت بسته بندي را انجام دهد.
هر بسته بندي بايد از لحاظ اقتصادي مقرون به صرفه باشد كالا را حفظ كند، در حمل و نقل مشكل ايجاد نكند، و در نهايت از لحاظ موارد گرافيكي (زيبايي، جذب مشتري، ثبات بخشيدن به يك مارك و تبليغات) كامل باشد. چنين بسته اي بسته كامل است. حال اگر فرض را بر اين بگذاريم كه به جز گرافيك جعبه بقيه موارد كامل است و گرافيك ضربه اي به ديگر ملزومات جعبه وارد نمي كند مي توانيم به بحث در اين مورد خاص بپردازيم.
در بخشي از امر بسته بندي كه به طراح و گرافيست مربوط مي شوند، ملزوماتي وجود دارد از قبيل شناساندن كالا، تبليغ، ايجاد فروش بيشتر توسط زيبايي و كاربردي جعبه و ديگر مسائل.
براي رسيدن به اين اهداف طراح مصالحي دارد كه عبارتند از استفاده از رنگ مناسب، صفحه آرايي و جاي‌گذاري عناصر لازم در روي جعبه، ايجاد طرح‌ها و فرم ها و حتي بافت‌هاي خاص روي جعبه و نهايتا فرم و حجمي خود جعبه. فرم هندسي جعبه به عنوان مهمترين عنصر اين مصالح مي تواند به عنوان موثرترين عامل بصري عمل كند تحت شرايطي كه بتواند بيانگر مشخصات ذاتي محصول بوده و با ايجاد جذابيت بصري (به كمك رنگ ولي اوت) تمامي وظايف يك بسته بندي موفق را به خوبي انجام دهد.
بسته بندي يك چاشني غذايي تند را فرض مي كنيم (مثلا فلفل) جعبه اين كالا مي تواند طوري طراحي شود كه القا كننده حس تيزي و تندي باشد، داشتن زواياي تند، لبه هاي تيز و همچنين كمك گرفتن از رنگ هاي گرم مثل قرمز، اين نوع طراحي در واقع القا يك نوع حس با استفاده از فرم ابتدايي هندسي است.
اما اين حالت يك حكم نيست، بلكه بنابر تشخيص طراح و نوع هدف حتي ممكن است بسته بندي دقيقا شباهت به خود كالا داشته باشد يا از لحاظ مفهومي بيانگر نوع كالا باشد مانند بسته بندي هديه ها.
نظر به اين كه دنيا روز به روز در حال گسترش و بزرگ شدن است و ميزان عرضه و تقاضا به تبع اين گسترش رو به افزوني است نياز به بسته بندي نيز افزايش مي يابد، طبيعتاً ضايعات و دورريزهاي بسته بندي نيز افزايش مي‌يابد و بنابر سياستي بين المللي استفاده از مواد قابل بازيافت و نيز مضر بيشتر احساس مي‌شود. كاغذ و مقوا بهترين و شاخص ترين اين نوع مواد هستند پس اگر بسته هاي مقوايي را بتوانيم از فرم ساده مكعب مستطيل خارج كنيم و به فرم هايي زيباتر با كاربردي بيشتر برسيم توانسته ايم به اجابت يكي از خواسته هاي مهم بسته بندي دست يابيم. (لاهيجي، ش 51، 1382، ص 12 و 13)
مهمترين عواملي كه درتعيين بسته بندي نقش دارند، عبارتند از:
1-چيدمان:
تبعيت ازشكل هندسي بسته بندي تكميلي؛ شكل هاي منظم ازچيدمان بهتر و استقرار مناسب تري برخوردارند.
2-سهولت مصرف:
نحوه بازشدن دربسته وراحتي مصرف كننده درگشودن و استفاده ازمحتوي بسته؛
3-هزينه:
قيمت تمام شده بسته
4-مقاومت شيميايي بسته درمقابل كالا:
ميل تركيبي و تاثيرات متقابل كالا با بسته بندي اوليه
5-مقاومت مكانيكي و فيزيكي:
استحكام بسته دربرابر سوراخ شدن، ضربه، سقوط و … درحين جابجائي، نگهداري و حمل ونقل
6-مقاومت دربرابر عوامل محيطي :
مقاومت بسته دربرابر رطوبت، نور، حرارت، ميكروارگانسيم، جوندگان و … در حين نگهداري وشبكه توزيع
7-دسترسي به منابع اوليه بسته بندي:
امكان تهيه مواد اوليه بسته بندي در داخل كشور وامكان ساخت بسته
8-فضاي مرده:
تبعيت از شكل هندسي بسته بندي اوليه و ثانويه؛ يعني، فضاي داخلي بسته بندي تكميلي به خوبي پر شده باشد.
9-قوانين و استاندارد:
تبعيت بسته از استانداردهاي گردآوري شده از نظر ابعاد، جنس بسته، ممنوعيت كاربرد مواد مصرفي و . . .